ՀԱՊԿ-ՆԱՏՕ. արդյո՞ք Հայաստանն իսկապես կանգնած է «կամ-կամ» ընտրության առաջ

Վերջերս 1in.am լրատվակայքում հրապարակվեց «ՆԱՏՕ թե՞ ՀԱՊԿ. արժեհամակարգերի ընտրությունը քաղաքական օրակարգի հարց է» վերնագրով մի նյութ: Նյութում, ինչպես արդեն պարզ է վերնագրից, խոսվում է վերջերս հաճախ բարձրացվող այն հարցի մասին, թե վերջիվերջո ո՞ր ռազմական բլոկին պիտի հարենք։ Հոդվածում Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի ղեկավար Արթուր Սաքունցի տեսակետն է, ըստ որի Հայաստանը պիտի ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու ուղղությունն ընտրի և հրաժարվի ՀԱՊԿ անդամությունից։

ՀԱՊԿ Հայաստան

Դատելով հոդվածից՝ պարոն Սաքունցն այդքան էլ լավ չէ պատկերացնում խնդրի մասշտաբն ու էությունը։ Մասնավորապես նա նշում է. «… Զինված ուժերի բարեփոխումները, որոնք անխուսափելի են, չեն կարող ռազմական ծախսերի աճի հանգեցնել»։ Անհասկանալի է, թե ինչով է երաշխավորված բարեփոխումների հետևանքով ծախսերի չավելանալը։ Օրինակ՝ բարեփոխումներ սկսելուց ի վեր հարևան Վրաստանի ռազմական ծախսերը բազմապատկվեցին։ Այսպես, Վրաստանի ընդհանուր ռազմական ծախսերը բոլոր ուժային կառույցների համար 2004 թվականին 83.7 մլն դոլար էին, 2005-ին՝ արդեն 117 մլն, 2006-ին՝ 527 մլն դոլար, իսկ 2007-ին և 2008-ին հասել են, համապատասխանաբար, 1,043 մլրդ և 0,99 մլրդ դոլարի (1)։

Ավելին, եթե բարեփոխումների մասին խոսում ենք ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու կոնտեքստում, ապա ավելի հավանական է ոչ թե ծախսերը նվազելու, այլ ընդհակառակը՝ ծախսերի աճի սցենարը, քանի որ Հայաստանն իր սպառազինությունը ստիպված կլինի համապատասխանեցնել ՆԱՏՕ-ի ստանդարտներին (խոսքն առաջին հերթին զինամթերքի տրամաչափի մասին է)։ Ինչն իր հերթին նշանակում է, որ վաղ թե ուշ բանակը պիտի ամբողջովին վերազինվի, փոխի ընդհուպ մինչև փամփուշտները, իսկ այդ ամենը ենթադրում է լրացուցիչ ռազմական ծախսեր։ Այդ պարագայում ռազմական ծախսերը նվազեցնելու համար Հայաստանը պիտի կտրուկ կրճատի զինված ուժերի և սպառազինության քանակը նույնիսկ ԵՍԶՈՒ պայմանագրով նախատեսված շեմի համեմատ։

ՆԱՏՕ-ին անդամակցությունը և դրա հետևանքով սպառազինությունների հարցում ՆԱՏՕ-ի ստանդարտներին անցնելն ի հայտ կբերի նաև մեկ այլ լուրջ խնդիր. ՀՀ ԶՈՒ և ԼՂՀ ՊԲ սպառազինության անհամատեղելիություն։ Հասկանալի է, որ Արցախյան Հանրապետությունը ո´չ կարող է անդամակցել ՆԱՏՕ-ին, ո´չ էլ կկարողանա ձեռք բերել արևմտյան զենք-զինամթերք նույնիսկ Հայաստանի միջնորդությամբ։ Հետևաբար ունենալու ենք էապես տարբեր սպառազինություն ունեցող երկու բանակներ։ Ավելին այդ սպառազինության սպասարկման համար անհրաժեշտ ենթակառույցները նույնպես տարբեր պիտի լինեն։

Տեղին է նշել, որ ռուսական, առավել ևս՝ խորհրդային զինատեսակները սովորաբար ավելի էժան են, քան դրանց արևմտյան անալոգները, Հայաստանն էլ ՀԱՊԿ շնորհիվ հնարավորություն ունի դրանք գնել շուկայականից ցածր գներով։ Ցանկացողները կարող են համեմատել, թե որքան է վճարել Հայաստանը Ս-300ՊՏ-1/ՊՍ համակարգերի համար և որքան արժե, օրինակ՝ ամերիկյան Patriot համակարգը։

Հաջորդը «Եվրոպայում սովորական զինված ուժերի պայմանագրի» պահանջները խախտելու բազմաչարչար հարցն է։ Կարևոր փաստ. ո´չ ԵՍԶՈՒ պայմանագիրը, ո´չ էլ դրա հետ առնչվող մյուս փաստաթղթերը որևէ կերպ չեն սահմանափակում ռազմական ծախսերը։ Կարևոր է նաև այն, որ ԵՍԶՈՒ պայմանագիրը կնքվելուց հետո մի շարք փոփոխություններ և լրացումներ են եղել, որոնց արժե անդրադառնալ առանձին։

Սաքունցն իրավացիորեն նշում է, որ ԵՍԶՈՒ պայմանագիրը ստորագրվել է 1990 թվականին (2), այսինքն այն ժամանակ, երբ դեռ կային Խորհրդային Միությունն ու Վարշավյան պակտը։ Ըստ էության, այդ պայմանագիրն արտահայտում է Սառը պատերազմի իրողությունները:

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո փորձեր արվեցին համապատասխանեցնել պայմանագիրը ստեղծված նոր իրավիճակին։ Մասնավորապես 1992 թվականի մայիսին Տաշքենդում ստորագրվեց «Եվրոպայում սովորական զինված ուժերի պայմանագրի կատարման սկզբունքների մասին» համաձայնագիրը (Տաշքենդյան համաձայնագիր), որով նորանկախ պետությունները բաշխում էին ԵՍԶՈՒ պայմանագրով ԽՍՀՄ ստանձնած պարտավորությունները (3, 4)։ Համաձայնագիրը ստորագրել են Ադրբեջանը, Բելառուսը, Հայաստանը, Ղազախստանը, Մոլդովան, Ռուսաստանը, Վրաստանը և Ուկրաինան, սակայն Ադրբեջանը և Վրաստանը չեն վավերացրել այն (4), ինչի պատճառով այն այդպես էլ ուժի մեջ չի մտել, քանի որ համաձայնագրի 12-րդ հոդվածի համաձայն այն ուժի մեջ է մտնում բոլոր մասնակիցների կողմից վավերագրերը ներկայացնելուց 10 օր անց։ Մերձբալթյան պետությունները Տաշքենդյան համաձայնագիրն ընդհանրապես չեն ստորագրել։ Նշենք, որ չնայած Տաշքենդյան համաձայնագրի ուժի մեջ չմտնելուն, մասնակից երկրները փաստացի հիմնականում կատարում են այդ պայմանագրով իրենց ստանձնած պարտավորությունները։

1992 թվականի հուլիսի 10-ին ընդունվեց Եվրոպայում սովորական զինված ուժերի անձնակազմի թվաքանակի մասին վերջնական ակտը (5)։

Հաջորդը Վիեննայի փաստաթուղթն է, որը ստորագրվել է 1999 թվականի նոյեմբերի 16-ին Ստամբուլում (այո, Ստամբուլում, սխալ չկա) և պարտադիր է բոլոր մասնակիցների համար։ Այդ փաստաթուղթը վավերականացում չէր պահանջում։ (6)։

Հաջորդ համաձայնագիրը «Եվրոպայում սովորական զինված ուժերի պայմանագրի ադապտացման մասին» համաձայնագիրն է, որը ստորագրվել է 1999 թվականի նոյեմբերի 19-ին Ստամբուլում (7)։ Պայմանագիրը ստորագրել են 30 պետություն, սակայն վավերացրել են միայն Բելառուսը, Ղազախստանը, Ռուսաստանը և Ուկրաինան։ Փաստորեն այս համաձայնագիրը ևս ուժի մեջ չի մտել։

Այս իրավիճակում 2007 թվականին Ռուսաստանը կասեցրել է իր մասնակցությունը ԵՍԶՈՒ պայմանագրին (8)՝ որպես այդ քայլի պատճառներից մեկը նշելով այն փաստը, որ ադապտացման մասին համաձայնագիրը չի վավերացվել այն ստորագրած՝ մասնավորապես ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներում։

Բառացիորեն օրեր առաջ ի պատասխան Ռուսաստանի դիրքորոշման Միացյալ Նահանգներն ու Մեծ Բրիտանիան ևս հայտարարեցին, որ դադարեցնում են տեղեկատվության փոխանակումը ԵՍԶՈՒ շրջանակներում (սակայն առայժմ հստակ չի, դա վերաբերում է միայն Ռուսաստանին, թե՞ այդ երկրներն ընդհանրապես կասեցնում են ԵՍԶՈՒ պայմանագիրը)։

Նշենք նաև, որ Հայաստանն այսօր կատարում է ԵՍԶՈՒ պայմանագրի (այդ թվում` Տաշքենդյան համաձայնագրի, որն, ինչպես ասացինք, ուժի մեջ չի մտել, բայց ստորագրած երկրների կողմից հիմնականում պահպանվում է) և 1999 թվականի Վիեննայի փաստաթղթի շրջանակներում իր ստանձնած պարտավորությունները, այդ թվում թույլատրում է տեսչական այցերը և տեղեկատվություն է փոխանակում մասնակից մյուս երկրների հետ։

Այսքանով հանդերձ ակնհայտ է, որ ԵՍԶՈՒ պայմանագիրը կենսունակ չէ։ Պատճառն այն է, որ, ինչպես արդեն նշեցինք, ԵՍԶՈՒ պայմանագիրն ի սկզբանե արտացոլում էր Սառը պատերազմի իրողությունները, իսկ այսօրվա փոխված աշխարհում մարտահրավերներն ու ռազմական սպառնալիքներն այլ են: Քանի կար ԽՍՀՄ-ն, աշխարհը պատրաստվում էր գլոբալ պատերազմի և պատերազմը կանխելու նպատակով սահմանափակումներն էլ դրվում էին հակամարտող երկու բլոկերի միջև (ՆԱՏՕ-Վարշավյան պակտ)։ Այսօր աշխարհում այլևս չկա գլոբալ պատերազմի սպառնալիք, բայց փոխարենը կան լոկալ պատերազմների սպառնալիքներ, որոնց կանխարգելման համար անհրաժեշտ է բոլորովին նոր պայմանագիր։

Այսպես օրինակ, Հայաստանը և Վրաստանը ըստ Տաշքենդյան համաձայնագրի իրավունք չունեն 220 տանկից և 270 միավոր հրետանուց ավելի ունենալ, մինչդեռ Թուրքիան Հայաստանի հետ սահմանին կենտրոնացրել է 3-րդ դաշտային բանակի 9-րդ բանակային կորպուսի զորամիավորումները` 1-ին, 9-րդ, 12-րդ, 14-րդ, 25-րդ մեքենայացված, 4-րդ տանկային բրիգադները։ Այս խմբավորման տանկերի քանակը մոտ 350-370 է, հրետանին` մոտ 700 միավոր, այսինքն` արդեն իսկ ավելի շատ, քան իրավունք ունի ունենալ Հայաստանը։ Ընդ որում, Թուրքիան ի վիճակի է 2–3 շաբաթվա ընթացքում 3-րդ դաշտային բանակի 4-րդ բանակային կորպուսի, 9-րդ բանակային կորպուսի մյուս զորամիավորումների և 2-րդ դաշտային բանակի 8-րդ բանակային կորպուսի հաշվին Հայաստանի հետ սահմանին կենտրոնացնել 600-700 տանկ և 1200-1300 միավոր հրետանի (չխառնել այս թվերը Թուրքիայի ունեցած ամբողջ սպառազինության հետ, խոսքը միայն Հայաստանի սահմանի մոտ կենտրոնացած սպառազինության մասին է) (9)։

Իր հերթին նմանատիպ խնդիր ունի նաև Վրաստանը։ Ռուսաստանի Հարավային զինվորական շրջանում (Южный военный округ) տեղակայված են շուրջ 369 տանկ և 1096 միավոր հրետանի, այդ թվում 252 բազմափող (10)։

Ակնհայտ է, որ այս իրավիճակը, համապատասխանելով ԵՍԶՈՒ պայմանագրի պահանջներին, ամենևին հաշվի չի առնում Հայաստանի և Վրաստանի անվտանգության շահերը։ Կարելի է վստահ պնդել, որ Եվրոպայում ժամանակակից մարտահրավերներին ի պատասխան անհրաժեշտ է միանգամայն նոր և համապարփակ պայմանագրի ստորագրում։

Ինչ վերաբերում է հոդվածում բարձրացրած արժեհամակարգերի հարցին, ապա արդյո՞ք ՆԱՏՕ-յում ընդգրկված բոլոր երկրները նույն արժեքային դաշտում են գտնվում։ Որպես օրինակ նշենք հարևան Թուրքիան։ Այդ երկիրն արդեն բազմիցս ցույց է տվել, որ չի հանդիսանում եվրոպական արժեքներ կրող երկիր. հիշենք Հայոց ցեղասպանության ժխտումը, Հայաստանի շրջափակումը, Հյուսիսային Կիպրոսի շարունակվող բռնազավթումը, քրդերի հետապնդումը, խոսքի և խղճի ազատության օրենսդրական սահմանափակումները և այլն։ Այսինքն` ՆԱՏՕ-ին երկարամյա անդամակցությունը չի հանգեցրել Թուրքիայի «եվրոպականացմանը»։

Անթերի չեն նաև Մերձբալթյան պետությունները, ուր ֆաշիստական անցյալին երկրպագելը նույնիսկ պետական աջակցություն է վայելում, իսկ միջազգային հանրության կողմից որպես հանցագործ կազմակերպություն ճանաչված այնպիսի կառույցները, ինչպիսին օրինակ` նացիստական «ՍՍ»-ն է, հեղինակություն են վայելում։ Որպես ապացույց ստորև բերում ենք Աֆղանստանում արված մի լուսանկար, ուր պատկերված է ուկրաինա-լիտվական ականազերծողների համատեղ խումբը՝ Լիտվայի զինված ուժերին պատկանող մեքենայով, դռան վրա տխրահռչակ «ՍՍ»-ի տարբերանշանն է։ Արժեհամակարգերի համեմատության առումով հիշեցնենք, որ օրինակ Գերմանիայում ֆաշիստական սիմվոլիկան արգելված է օրենքով։

Այսինքն` ռազմական բլոկի մեջ կարող են լինել միանգամայն տարբեր արժեհամակարգերով ընդառաջվող պետություններ և ամենևին պարտադիր չէ ՀԱՊԿ անդամ լինելով՝ դավանել «ռուսաստանյան» արժեհամակարգ։

Միանգամայն անհասկանալի է նաև, թե ինչու է ՆԱՏՕ-ն անվերապահորեն հակադրվում ՀԱՊԿ-ին։ Սա Սառը պատերազմի իներցիա է և ոչ ավելին։ Ի՞նչն է մեզ խանգարում համագործակցել ՆԱՏՕ-ի հետ` միաժամանակ լինելով ՀԱՊԿ անդամ։ Իրականում այդպես էլ կա. Հայատանի՝ ՆԱՏՕ-ի հետ համատեղ զորավարժություններն իրենց քանակով և որակով չեն զիջում ՀԱՊԿ շրջանակներում անց կացվող զորավարժություններին։

Եվ վերջում՝ թերևս հռետորական մի հարց. արդյո՞ք ՆԱՏՕ-ն ցանկանում է իր կազմում ունենալ ևս երկու հակամարտող երկիր (Հայաստան, Ադրբեջան)։ Նույնիսկ Վրաստանի պես անվերապահորեն արևմտամետ երկրի անդամակցությունը ՆԱՏՕ-ին տեսանելի ապագայում դեռ չի նշմարվում, թեպետ վրացիներն արդեն առնվազն 7-8 տարի է բացահայտ հայտարարում են ՆԱՏՕ մտնելու ցանկության մասին։ Այդ դեպքում ինչու՞ ենք մենք կարծում, թե մեզ գրկաբաց կընդունեն, այն էլ չլուծված հակամարտությամբ։ Եթե նույնիսկ ՆԱՏՕ-ում գտնվեն երկրներ, ովքեր կաջակցեն Հայաստանի անդամակցության գործընթացին, արդյո՞ք չեն գտնվի այլ երկրներ, որոնք կարգելափակեն այն։

Այսպիսով, Հայաստանի ՆԱՏՕ-ին անդամակացության հեռանկարը բավականին մշուշոտ է, նաև մեզնից անկախ պատճառներով։ Այդ հնարավոր անդամակցությունը կապված է բազմաթիվ կնճռոտ հարցերի և լուրջ ծախսերի հետ։ Դրա փոխարեն անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին հնարավորություն է տալիս տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռությունը պահպանել նվազագույն ծախսերով։ Միաժամանակ, ՆԱՏՕ-ի հետ խորացված համագործակցությունը մեր զինված ուժերի կատարելագործման և արդյունավետության բարձրացման, կոռուպցիոն ռիսկերի նվազեցման, միջազգային խաղաղապահ առաքելությունների, ռազմական կրթության և բազմաթիվ այլ ոլորտներում, անհրաժեշտ է և բխում է մեր շահերից։

1. SIPRI Military Expenditure database։
2. http://www.osce.org/ru/library/14091
3. Соглашение о принципах и порядке выполнения ДОВСЕ։
4. Соглашение о принципах и порядке выполнения ДОВСЕ։
5. http://www.osce.org/library/14093
6. http://www.osce.org/ru/fsc/41280
7. http://www.osce.org/node/14112
8. Указ о приостановление ДОВСЕ в РФ։
9. Сухопутные войска Турции։
10. Обычные вооружения Вооруженных Сил РФ։