Օդուժի ազդեցությունը զրահատանկային զորքերի զարգացման վրա. տանկը ցանցահարթակակենտրոն պատերազմում

Զրահատանկային զորքերի անցյալն ու ներկան

Զրահատանկային զորքերը իրենց կիրառությամբ ու կառուցվածքով այսօր մեծապես կախ­ված են օդուժից: Այդպես եղել է դրանց կիրառման լավագույն ժամանակ­նե­րում` գերմանական բլիցկրիգի դարաշրջանում, այդպես կլինի նաև այդ զորատե­սա­կի գոյության ողջ ընթացքում: Իհարկե, բացառություններ եղել են ու կարող են լինել, օրինակ՝ երբ հակամարտող կողմերն ունեն թույլ օդուժ։

Ինչպես հայտնի է, տանկի ստեղծման անհրաժեշտությունն առաջացավ այն այն ժամանակ, երբ պաշտպանական բնագծերը դարձան անանցանելի հետևակի ու հեծելազորի համար: Այսպիսով տանկերի հիմնական գործառույթը ի սկզանե պաշտպանական բնագծերի ճեղ­քումն է, երբեմն՝ խոր ճեղքումը: Ճեղքումներն իրականացվում են այն դեպքերում և տեղերում, որտեղ ճեղքելու «բան կա», այսինքն` հիմնականում ամրաշինական կառույցներ կամ հստակ բնագծեր` գրավելով հիմնականում հարթավայրային տարածքներ: Տանկերի կիրառությունը քաղաքներում, զուտ պաշտ­պանական մարտերում պահանջում է մեծ զգուշություն, այլապես այն կարող է ցավալի ավարտ ունենալ, ինչի օրինակ է Գրոզնիի գրոհը 1995-ի հունվարին։ Լեռնային տեղանքում ևս տանկերի կիրառությունը դրվագային է։

Ինչպես նշեցինք սկզբում՝ զրահատանկային զորքերի կիրառությունը մեծապես կախված է օդուժից և օդային հարձակման միջոցների (ՕՀՄ) դերի աննախադեպ աճը, ինչպես նաև ՕՀՄ հիման վրա օդածովային և օդատիեզերական արդյունավետ գործո­ղու­թյունների օրինակները կասկածներ առաջացրին տանկերի ապագայի նկատմամբ։ Այլ կերպ ասած, երբ ճեղքելու, գրավելու բան չկար, հակա­ռա­­կորդը հիմնականում ոչնչացվում էր օդից, իսկ ցամաքային ուժերը կարող էին անգամ անվնաս մնալով պատերազմը տանուլ տալ: 1973թ. իսրայելական օդուժն ուղղակի կանգնեցրեց քանակապես մի քանի անգամ գերազանցող և Բար-Լևի բնագիծը հաջողությամբ ճեղքած տանկերի լավան` խորհրդային մի քանի հազար ժամանակակից տանկեր: 1999-ին Հարավսլավիայի դեմ ՆԱՏՕ-ի գործողություններում Հարավսլավիայի ցամաքային զորքերը չնչին կորուստներ կրեցին, ինչը սակայն Հարավսլավիային պարտությունից չփրկեց։ Իսկ 2003թ. Բաղդադ հասած ամերիկյան դիվիզիաները տանկերով հիմնականում դուրս էին եկել «զբոսանքի», քանի որ ամեն մի դիվի­զիային ուղեկցող ուղղաթիռների քանակը հասնում էր մեկ-երկու հարյուրի:  Այսինքն` օդային գերազանցությունը լիովին ապահովված էր, որի դեմ հակառա­կոր­դի տանկերը ոչինչ անել չէին կարողանում: Այրված ու խոցված հարյուրավոր տանկեր կամ այլ զրահատեխնիկայի միջոցներ անգամ լավ քողարկված վիճակում, նույնիսկ առանց մի կրակոց կատարելու մնացել էին տեղում, քանի որ դարձել էին տարատեսակ ՕՀՄ-ների զոհ:

Այդուհանդերձ, հակառակորդի հետ անմիջական շփման պայմաններում մար­տական գործողություններ իրականացնելիս ցամաքային զորքերի (ՑԶ) հարվածային հիմնական մի­ջոցները շարունակում են մնալ զրահատանկային զորքերը: Ճիշտ է շատերն էին շտապում այս զորքերը ուղարկել պատմության հետնաբեմ, սակայն դա դեռ վաղ է: Դրանում կարելի է համոզվել Ուկրաինայի քաղաքացիական պատերազմի օրինակով։ Եվ կառավարական ուժերը, և ապստամբները լայնորեն կիրառում էին տանկեր ու տանկային ստորաբաժանումներ ճեղքումների ու հակառակորդի ուժերի շրջափակման համար։

Հակառակորդի պաշտպա­նա­կան բնագծերը կարելի է չճեղքել, այլ ուղղակի շրջանցել, սակայն դրա համար օդա­դեսանտային մեծ ուժեր են հարկավոր և հզոր ՕՀՄ-ներ: Սա թանկ հաճույք է, իսկ երկարատև պատերազմներում այն կարող է առհասարակ չստացվել կամ արդյունավետ չլինել: Մեր տարա­ծաշրջանում զրահատանկային զորքերն, իհարկե, ունեն կիրառության լուրջ սահ­մանափակումներ, մասնավորապես դժվար է բացազատել զրահատանկային զոր­քերի մեծ ստորաբաժանումներ: Պատճառը լեռնային տեղանքն է, սակայն որոշ խնդիր­ներ լուծելիս` մասնավորապես հակառակորդին վերջնականապես ջախջա­խելու և տարածքներ ազատագրելու, նվաճելու ժամանակ, զրահատանկային զոր­քերն առայժմ անփոխարինելի են: Պետք է հաշվի առնել նաև, որ օրինակ՝ հայ-ադրբեջանական լայնամասշտաբ պատերազմում միանգամայն հավանական է մարտական գործողությունների տեղափոխումը Արցախի սահմաններից դեպի արևելք, որտեղ տեղանքն առավելապես հարթավայրային է։

Ժամանակակից խնդիրները

Սակայն անփոխարինելի ասելով այստեղ նկատի ունենք ոչ թե տանկն իր դասական տեսքով, այլ՝ զրահատանկային զորքերը։ Իսկ տանկի տեսքը կարող է և փոխվել։ Ավելին՝ նույնիսկ դասական տեսքով տանկն այսօր ընթացող պատերազմներում հաճախ մասնակցում է զգալի կերպարանափոխված, քանի որ շատ արագ հարմարացվում են այդ պատերազմի յուրահատկություններին։ Մասնավորապես Սիրիայում սկզբում անձնակազմերի ջանքերով ու ձեռքի տակ եղած միջոցներով, ապա նաև արդյունաբերական մասշտաբներով ու միասնական մտահղացմամբ սկսեցին առկա տանկերը հարմարացնել քաղաքային մարտերի համար, որոնք առավել ծանրն են Սիրիայում։

Տեղանքի ընձեռած հնարավորություններից բացի, տանկային ստորաբաժանումների կիրառման արդյունավետությունը մեծապես կախված է նաև այն հանգամանքից, թե որքան գրագետ են դրանք կիրառվել։ Այսպես օրինակ՝ Արցախյան գոյամարտի ժամանակ մինչև 40-50 տանկ ունեցող ստորաբաժանումներ կիրառել է հիմնականում ադրբեջանական կողմը, սակայն այդ քանակով հիմնականում հա­ջողության չի հասել: Ոչ միայն տեղանքը, այլև անգրագետ կիրառությունը երբեմն չհիմնավորված մեծ կորուստների պատճառ են դարձել: Հայկական կողմը պատե­րազմի սկզբում տանկերի նման քանակ կիրառել չէր կարող, քանի որ նախ չուներ, իսկ հետո գործողությունների բնույթն էր այլ:

Կրակային աջակցության նպատակով հայկական ուժերը հիմնականում ջո­կատ­ների միջև էին բաժանում իրենց սահմանափակ քանակությամբ տանկերը. չէ՞ որ տանկերը, շնորհիվ իրենց հարթափող հրանոթների, հրետանային դիպուկա­հար­ներ են մինչև 2-2,5կմ հեռավորության վրա: Մարտական գործողությունների վեր­ջին փուլում, երբ հայկական ուժերը հաջողությամբ ազատագրական գործողու­թյուններ էին իրականացնում, սկսեցին լավ խուսանավող զրահախմբեր կիրառել:

Ժամանակակից զրահամեքենաների` մասնավորապես տանկերի հիմնական խնդիրը դրանց սահմանափակ տեսադաշտն է, կրակային միջոցների արագա­ձգու­թյունը և բազմանշանակությունը: Կարևոր է նկատի առնել նաև ժամանակակից տան­կի մեծացող քաշը և դրանից բխող անցունակության, տեղափոխման և այլ խնդիրները: Ժամանակակից հզոր տանկերի քաշը կազմում է 60-65 տոննա, շար­ժիչների հզորությունը հասնում է 1500 ձիաուժի<sup>[1]</sup>: Եվ սա այն դեպքում, երբ ժամա­նակակից տանկերը ստեղծված են սառը պատերազմի ժամանակի կանոններով, երբ հիմնական հարվածը սպասելով ճակատից` ամուր էր ստեղծված միայն ճա­կատային զրահը: Նոր արտադրվող տանկերը պետք է հավասարաչափ պաշտ­պան­ված լինեն բոլոր կողմերից, ինչն ավելի մեծ խնդիրներ կստեղծի: Բանն այն է, որ անկանոն մարտական գործողություններում միայն ճակատային գրոհներ չեն լինելու: Արդյունքում այսօր չափազանց փոքր է տանկերի կրակարտադրության արա­գությունը, որը այդպես կլինի, քանի դեռ հիմնական սպառազինություն են հրա­նոթները: Տանկի շարժունակությունը բավարար չէ: Այսինքն` պատերազմի գլխա­վոր կանոններից երկուսին` խուսանավել ուժերով և կրակով, տանկն արդեն հակասում է:

Ամերիկյան մասնագետները մոտ 50 տարվա պատերազմների ուսումնասի­րու­թյու­նից հետո եկել են այն եզրակացության, որ հավասար մարտում պարտու­թյան պատճառները բաժանվում են հետևյալ կերպ`

1. 67 տոկոս խուսանավում,
2. 12 տոկոս կրակային հզորություն,
3. 12 տոկոս օգնության պակաս և այլն^[2]:

Պատահական չէ, որ վերջին անգամ տանկերը և զրահատեխնիկան մեծ քա­նակով կիրառվել են իրան-իրաքյան պատերազմում: Դրանից հետո եղած փորձերը ոչ մի հաջողություն չեն ունեցել: Տեղային պատերազմներում դրանց դեմ հիմնա­կանում արդյունավետ գործել է օդուժը: Շարքից արագությամբ դուրս են եկել հար­յուրավոր մեքենաներ, սակայն դրանցով իրականացված գործողությունները սահ­մա­նափակ են, իսկ ձեռք բերած հաջողությունները` համեստ: Նոր սերնդի պատե­րազմներում տանկերի դերակատարությունը նվազագույն է: Միգուցե, ԱԹՍ-ների կամ արբանյակային ուղղորդման կամ ցանցակենտրոն պատերազմի տեսության կիրառմամբ տանկի տեսադաշտի խնդիրը լուծվի: Չի բացառվում անգամ տանկի վրա սեփական ՌՏԿ-ի տեղադրումը. այդ գաղափարն արդեն շրջանառվում է: Ռուսա­կան նոր տանկը, որը ցուցադրվեց հաղթանակի յոթանասունամյակի շքեր­թին Մոսկվայում, այս խնդիրներից որոշները լուծելու համար էր ի սկզբանե ստեղծ­վել: Մասնավորապես անձնակազմի անվտանգության հարցը փորձել են լու­ծել հատուկ խցիկի միջոցով, զրահի ամրությունը բարելավել են հատուկ նյութերի օգնությամբ, փորձել են տեղադրել հատուկ ՌՏԿ, սակայն վերը թվարկած բոլոր հարցերը, միևնույն է, հնարավոր չէ լուծել, և դրանք անգամ նախագծով չեն էլ նա­խատեսվել, օրինակ` կրակարտադրության հարցը, տեսադաշտի հարցը, քաշի հար­­ցը և այլն:

Չնայած ցանցահարթակակենտրոն պատերազմը իր ընդհանուր ու վերջնա­կան տեսքով առաջիկայում դեռ կիրառելի չի լինի այնպիսի գերտերությունների դեմ, ինչպիսիք են ՌԴ-ն և Չինաստանը, սակայն միայն մի բաղադրիչի բարելավ­մամբ տանկի ընդհանուր թերությունները չեն վերանում: Բացի դրանից` տեսա­դաշտի հարցը, եթե անգամ բարելավվի էլ, նորից տեղափոխվում է օդային գերակայության դաշտ. անգամ այդ փոքր ԱԹՍ-ները, որոնք կարող են արձակվել, օդային բաղադրիչի տարրեր են: Մոտավորապես 1000 տանկի կիրառության դեպ­քում բոլորը չէ, որ փոքր, սեփական ԱԹՍ-ներ կարձակեն: Դրանք տեղեկություն­ներ են ստանալու մեկ այլ` մեծ ԱԹՍ-ից կամ օդային այլ բաղադրիչից, ինչը կախ­ված կլինի օդային գերակայությունից: Իսկ հազարավոր փոքր ԱԹՍ-ները ևս շու­տով լիարժեքորեն կմտնեն օդային գերակայության պայքարի մեջ: Բանն այն է, որ մեծ զորամիավորումների հարյուրավոր փոքր ստորաբաժանումներից և տանկե­րից յուրաքանչյուրը եթե իր ԱԹՍ-ն արձակի, երկնքում ուղղակի տեղ չի լինի: Կա՛մ կսկսվի միկրոսարքերի օդային գերակայության, կա՛մ դրանց միավորող մեծ սար­քերի պայքար: Նույն բանը կարող է ստացվել սեփական ՌՏԿ-ների լայն կիրառության կամ ակտիվ պաշտպանության համակարգերի օգտագործման դեպքում: Եթե ամեն մի տանկ իր վրա մի փոքր զենիթահրթիռային համակարգ կրի, դրանով գործը փակուղի կմտնի ապակենտրոնացման պատճառով, իսկ եթե համակարգա­յին կերպով կառավարվի, կրկին գործը կմտնի օդային գերակայության դաշտ: Այսինքն` տանկերը ցանկացած դեպքում, անգամ նորագույն լուծումներով նախա­տես­ված են անցած պատերազմների համար կամ իրենց ցանկացած զարգացմամբ մտնում և ենթարկվում են օդային գերակայության տիրույթին: Առաջիկայում բա­ցառվում են համաշխարհային պատերազմների դասական ոգով ընթացող լայնա­ծավալ ճակատամարտերը: Մարդկության զարգացման հետ մեկտեղ մեծաթիվ զո­հերով պատերազմները մերժվում են:

Հետաքրքիր է, որ տանկերի նոր սերնդի ստեղծման աշխատանքներ այս պահին տարվում են միայն Ռուսաստանում (եթե չհաշվենք ֆուտուրիստական կոնցեպտները, որոնք սակայն որպես կոնցեպտ էլ մնում են), ինչն ինչ-որ իմաստով պարտադրված քայլ էր, քանի որ ներկա սերնդին պատկանող տանկերից խորհրդային/ռուսական տանկերը առավել քիչ են հարմարեցված մարտադաշտի նոր իրողություններին և նրանց արդիականացման պոտենցիալը գրեթե բոլոր ուղղություններով (տեսադաշտ, կրակային հզորություն, պաշտպանվածություն, ինտեգրացում մարտի այլ մասնակիցների հետ ևն) խիստ սահմանափակ է, ի տարբերություն արևմտյան տանկերի։

Այս ամբողջ համատեքստում ուշագրավ է նաև այն, որ օրինակ՝ ԱՄՆ-ում ոչ միայն չեն շտապում սկսել նոր սերնդի տանկի ստեղծման աշխատանքները, այլև կրճատում են առկա տանկային պարկի արդիականացման ծավալները։ Այսպես օրինակ՝ 2011թ. «M1 Abrams» հիմնական տանկի կատարելագործման համար հատկացված գումարները 2010թ. համեմատ կրճատվել էին կիսով չափ: Իսկ 2012թ. այդ գումարը կրկին կրճատվել է: Մինչև 2017թ.-ը այդ ծախսերը նվազելու են, իսկ կատարելագործման փուլը կընթանա շատ դանդաղ^[3]: Եվ սա այն դեպքում, երբ ամերիկյան «M1 Abrams» հիմնական տան­կը նախատեսվում է սպառազինության մեջ թողնել մինչև 2050թ.: Ամերիկյան բա­նակը պլանավորում է մինչև 2028թ. քիչ-քիչ կատարելագործել իր այս մեքենաները՝ տարեկան մեկ տասնյակի չափով: Փաստորեն` մի կողմից ամերիկա­ցի­ներն իրենց տանկը չեն փոխում, մյուս կողմից այն գրեթե չեն կատարելագործում:

Բայց չէ ՞ որ, հաշվի առնելով Արևմուտքի տեխնոլոգիական մակարդակը՝ հենց այնտեղից են սպասելի հեղափոխական քայլեր։ Ու քանի որ այս ոլորտում նման բան չի արվում, ուրեմն չանելու համար հիմնավոր պատճառներ կան: Պարզապես տանկերի հնարավորությունները մոտեցել են վերջին հանգրվանին և նոր բեկում այդ ոլոր­տում դժվար է սպասել (համենայն դեպս եթե չլինի տեխնոլոգիական ինչ-որ բացառիկ բեկում): Եղած տանկերից լավագույնները, որոնք ինտեգրված են օդա­յին գերակայությանը, միևնույն է, կիրառվելու են Եվրասիայում: Իսկ այնտեղ`  հիմնականում իրենց ռազմավարությամբ սահմանափակ անմիջական կոնտակ­տա­յին մարտերում, օդային գերակայության ապահովումից հետո արևմտյան լավագույն մեքենաները հաղթող են դուրս գալու: Այսինքն` Արևմուտքը` մասնավորապես ԱՄՆ-ն, ըստ էության չի  պատրաստվում Եվրասիայում լայնածավալ մարտական գործո­ղություններ վարել հյուծիչ պատերազմում, այլապես մենք վաղուց կտեսնե­ինք տանկերին փոխարինողներին: Իսկ ռուսական աշխատանքները նոր տանկի ստեղծման ուղղությամբ, ինչպես նշեցինք, պարտադրված քայլ էին։

Աշխարհում ստեղծված վերջին սերիական տանկը ճապոնական «Type 10»-ն է, որը պարզ մեքենա է համարվում: Այս մեքենան ստեղծվել է մոտավորապես տասը տա­րի առաջ: Այն իր չափերով ու քաշով խորհրդային մեքենաներին շատ նման է: Չնա­յած էլեկտրոնային զարգացած համակարգեր ունի՝ համարվում է ժամանակավոր և թույլ մեքենա: Այդուհանդերձ, մինչև 50 տոննա քաշ ունեցող տանկերի մեջ լավա­գույնն է:

Ճիշտ է` ռուսական «T-90C» տանկը «T-72»-ի հայտնի գծի շարունակությունն է: Այս գծում խորհրդային մեքենաները ամենապարզն են, սա­կայն հուսալիությամբ բավականին զիջում են և նախատեսված են տոտալ պատե­րազմների համար:

Տանկերը միանգամից չեն վերանալու, ինչպես համացանցը չվերացրեց թեր­թե­րը կամ կինոն, թատրոնը: Բայց չվերանալու հիմնական պատճառն այն է, որ աշխարհի ռազմական ծանրության կենտրոնը նորից վերադառնում է Եվրասիա: Այս­տեղ պատերազմները չեն վարվելու օդային բաղադրիչի թելադրության շեշտված գերակայությամբ: Կգերակայեն  ցամաքային պատերազմները, որտեղ զրահատեխ­նի­կան ընդհանրապես մեծ դեր կխաղա: Իսկ տանկերը դեռ երկար կմնան, քանի որ այդ տարածաշրջանի որևէ պետություն հեղափոխական քայլերի չի գնալու:

Ռազմաքաղաքական խոչընդոտներ

Աշխարհում միշտ լինում են «մոդան», այսինքն` ռազմական զարգացումները թելադրող, սկզբնադիր և հետևող երկրներ: Փորձը ցույց է տվել, որ նման երկրները հիմնականում Արևմուտքում են, իսկ արևմտյան բանակներում առկա են աշխարհի լավագույն տանկերը, և կա շեշտված օդային դոկտրինա. նոր մեքենա ստեղծելու մասին խոսք չկա: Համեմատաբար նորացված տանկեր ստեղծում են արևելյան երկրները` Չինաստանը, Կորեան, Ճապոնիան: Ռուսաստանը ևս փորձում է ստեղ­ծել^[4]: Նոր տանկերը, ըստ էության, հայեցակարգային առումով նոր մեքենաներ չեն, այլ հիմնականում արևմտյան մեքենաների տեղայնացումներն են: Նոր մեքենայի ստեղծման մասին խոսվում է ռուսական մասնագիտական շրջանակներում, սա­կայն դեռ գործը տեղից չի շարժվում:

Իրականում տանկերի փոխարինողների և կատարելագործումների մասին քննարկումները չեն դադարում:

Մասնագետները կարծում են, որ եթե ռուսական նոր տանկ ստեղծվի, ապա այն պետք է ունենա մոտավորապես 140մմ-անոց հրանոթ, քանի որ գործող 125-ը լրջորեն զիջում են արևմտյան 120-ին, իսկ առաջիկա կատարելագործումների ար­դյունքում ավելի հետ կմնա: Դա իր հետ կբերի մեքենայի գերծանրացման ու գեր­թան­կացման:

Մյուս տեսակների զրահամեքենաների շատ հնարավորություններ բավակա­նին մոտեցել են տանկերին: Բայց դրանք ևս մոտենում են իրենց հնարավորու­թյուն­ների սահմանին: Ժամանակակից մարտական մեքենաներն իրենց քաշով, շարժիչների հզորությամբ և շատ ծախսերով մոտեցել են 1950-1970-ականների տանկերին: Իսկ տանկերի քաշն արդեն անցնում է խելամիտ բոլոր սահմանները: Ճիշտ է` դրանք արվում են պաշտպանությունն ավելացնելու նպատակով, սակայն տանկի կամ զրահամեքենայի պաշտպանության խնդիրը հավերժ չի կարելի լուծել քաշի ավելացման հաշվին: Դա նույնն էր, որ կործանիչներն օդում այնքան զրա­հավորվեին, որ դիմանային հրթիռների հարվածներին: Միևնույն է` 10-15 տոննա­յանոց զրահամեքենաները դիմանում են հրաձգային հիմնական զենքերի հարված­ներին, իսկ դրանից խոշոր խոցման միջոցների համար խոցելի են ինչպես դրանք, այնպես էլ տանկերը: Սա նշանակում էր, որ այլ ելք պետք է փնտրել:

Այս հարցերը կարևոր են հատկապես Հայաստանի համար, քանի որ երկիրը կանգնած է մարտական նոր ակտիվ գործողությունների վերսկսման շեմին:

Նոր լուծումները

Այստեղ ելքը մեկն է` ինտեգրում: Ամենայն հավանականությամբ դրանք կլի­նեն միահիմք` նույն հարթակի վրա: Կտարբերվեն միայն զենքի համակարգերով: Տարբեր երկրներում նման փորձնական նմուշներ են ստեղծվում: Իսրայելում խորհրդա­յին հին «Т-54/55» տանկերի հիման վրա ստեղծել են «Achzarit» մարտա­կան մեքենաները, որոնք, բնականաբար, ավելի պաշտպանված են, իսկ աշխարհի լավագույն տանկերից մեկի` «Merkava»-ի հիման վրա ստեղծել են «Namer» մարտա­կան մեքենան: Անգամ տանկի տարբերակում այս մեքենան ունի լրացուցիչ անձ­նա­­կազմի բաժին<sup>[5]</sup>, ինչը բացառիկ երևույթ է տանկերի համար: Այսինքն` այն նոր տե­սակի բազմանպատակ տանկերի օրինակ է: Իսրայելն այս հարցում առաջատար է:

Միահիմք զրահավորված բազայի ստեղծման մասին են խոսում նաև ԱՄՆ-ում, ՌԴ-ում: Ահա այն հիմքերը, ըստ որոնց որոշ ժամանակ անց տանկը լինելու է բազմանպատակ համակարգ: Նման հնարավորություն նկատվում է մո­դու­լյար հզոր սպառազինությամբ, որը մասնակիորեն տեղադրվում է թեթև զրահա­մեքենաների վրա: Այս ամենը նաև ցանցահարթակակենտրոն պատերազմների ցամաքային բաղադրիչն է, որտեղ տանկերը միշտ էլ կարևոր տեղ են ունեցել:

Ոչ ավանդական մարտական գործողությունների ժամանակ կիրառվող ժա­մանակակից զրահատեխնիկան, որն անվանում են նաև «օկուպացիայի միջոց», լայն հնարավորություններ է ստանում. այն դառնում է տանկերին օգնող միջոց կամ դանդաղ գնում է դեպի միաձուլում: Հատկապես հետաքրքիր է դրանց օգնա­կանի կարգավիճակը: Պաշտպանությունը ճեղքող տանկին խիտ կրակային աջակցություն, լավ տեսադաշտ և շարժունակություն ապահովող այս մեքենաները հե­տաքրքիր լուծումներ են առաջարկում:

Նման միջոցներից ուշագրավ է, օրինակ, ռուսական «БМПТ (Объект 199 Рам­ка)» զրահամեքենան, որը պատրաստված է տանկի հիմքի վրա, սակայն բոլորովին նոր տիպի տեխնիկա է: Մեքենան սպառազինված է 30մմ-անոց ավտոմատ երկու հզոր հրանոթով, ավտոմատ երկու նռնականետով, հակատանկային հրթիռային բազմաալիք համալիրով և սովորական գնդացրով: Ակնհայտ է այդ մեքենայի կրա­կային հզորությունը` ավելացրած այն, որ հրամանատարից բացի, անձնակազմում են նաև երկու նշանառու, իսկ մեքենան կարող է կրակ վարել միանգամից երեք նշա­նակետի ուղղությամբ^[6]: Նման մեքենաներն ապագայում մեծ կիրառություն կու­նենան: Հետաքրքիրն այն է, որ դրանք ստեղծելն այնքան էլ բարդ գործ չէ: Հիմ­նական սպառազինությունը և բազան հնարավոր է վերցնել հին տեսակներից: Խնդիրը հիմնականում էլեկտրոնիկան է. զենքի ղեկավարման համակարգն է որո­շում դրանց հիմնական հաջողությունը: Այսօր արդեն ստեղծված է այս մեքենայի առավել կատարելագործված տարբերակը:

Նման մեքենաների հիմնական սպառազինությունը կարող են լինել 30մմ-անոց ավտոմատ երկու հրանոթները` արկերի մեծ պաշարով: Անհրաժեշտ է, որ աշտարակի վրա գտնվող սպառազինությունը լինի զրահապատված: Այսպիսի համակարգը կարող է զինված լինել նշանակետերի հայտնաբերման ռադիոլոկա­ցիոն, արբանյակային, լազերային և այլ համակարգերով: 30մմ տրամաչափով եր­կու ավտոմատ հրանոթները միասին պետք է ունենան րոպեում ոչ պակաս 2500-3000 կրակոց արագաձգություն: Անհրաժեշտ է, որ կարողանան կրակել միասին ու առանձին նշանառման գծերով: Ընդհանուր պաշարը պետք է կազմի մոտավորա­պես 5000 արկ:

Անհրաժեշտ է, որ մեքենան զինված լինի նաև ավտոմատ նռնականետներով, որոնք ևս պետք է գործեն միասնաբար և առանձին: Մեքենան պետք է ունենա 7,62մմ-անոց երկու սովորական գնդացիր և զինված լինի հրթիռային համալիրով, որը կարող է գործել առնվազն երկու տարբեր նշանակետերի ուղղությամբ, ունենա 8 հրթիռ: Կարևոր է, որ մեքենան զինված լինի լազերային ճնշման համակարգով, պաշտ­պա­նական ժամանակակից համակարգերով և այլն: Համալիրը կարող է սպառա­զինության որոշ տեսակներ տեղակայել հիմնական իրանում և դուրս հանել կի­րառ­­ման ժամանակ: Որոշ տեսակներ կարող է կիրառել հենց իրանից, սակայն ավ­տո­մատ հրանոթները պետք է տեղադրված լինեն աշտարակի վրա և կիրառվեն շրջանաձև: Գնդացիրները ևս պետք է կիրառվեն շրջանաձև ու ավտոմատ հրանոթ­նե­րից անկախ` բազմաշտարակ սխեմայով, ինչը տարածված է հատկապես ամե­րիկ­յան ավտոմատ ռոբոտների մոտ: Մեքենայի երկու օպերատորները պետք է կա­րո­ղանան ցանկացած պահի իրենց վրա վերցնել զինատեսակների այս կամ այն խմբի ղեկավարումը: Մեկ այլ խումբ էլ կարող է կիրառել հրամանատարը: Նման մո­տեցման դեպքում, երբ ամբողջ գործընթացը կկատարվի նաև էլեկտրոնային սար­քե­րի միջոցով, հնարավոր կլինի խոցել միանգամից չորս նշանակետ: Նման մեքե­նան նաև պետք է հնարավորինս հավասարաչափ պաշտպանություն ունենա բոլոր կողմերից, քանի որ այն զուտ ճեղքման համար չէ: Գործելու է խառը մարտական մի­ջավայրում և հարվածներ է սպասելու բոլոր կողմերից: Այս դեպքում նման մեքե­նան, տանկի հետ համեմատած, կունենա ևս մեկ առավելություն: Այն կարող է առա­վել արդյունավետ պայքարել օդային նշանակետերի դեմ:

Տանկերը հիմա նման են 1920-1940-ական թվականների զրահագնացքներին և զրահանավերին, որոնք օդուժի ազդեցությամբ վերացան: Հատկապես հետաքրքիր են ոչ ավանդական զրահամեքենաները, որոնք ստանում են նորանոր հնարավո­րու­­թյուն­ներ: Դրանք քայլ են դեպի միաձուլում և ինտեգրում:

Տանկերը ասիական ապագա պատերազմներում կարող են նաև ստանալ օդ­ուժի մեկ այլ հատկանիշը` ԱԹՍ-ների բնույթը: Կարող են ստեղծվել նոր` ավելի թե­­թև ու պարզ մեծաքանակ տանկեր, որոնք անձնակազմ չունենան: Դրանք պիտի կա­­րողանան մասնակցել ճեղքումներին առաջին իսկ էշելոնում, իսկ դրանց հե­տևից ոչ մեծ հեռավորության վրա ղեկավարեն արդեն սովորական տանկերը` իրենց հրամանատարներով: Ճեղքումների ժամանակ նախնական գործողություն­նե­րը բարդ մարտավարական կոմբինացիաներ չեն ենթադրում, բայց ամենամեծ կորուստները այդ ժամանակ են լինում, հետևաբար առանց անձնակազմի նման մե­քենաները լավ միջոցներ են: Հակառակորդի պաշտպանությունը ճեղքելուց հե­տո հաջողությունը կզարգացնեն արդեն սովորական տանկերը, քանի որ այստեղ ար­դեն հարկավոր են նման մեքենաներ: Կրակային աջակցության մեքենաների դե­րը ևս ավելի հստակ կլինի. դրանք կլրացնեն ճեղքումը զարգացնող խմբերը, որոնք քանակով կարող են փոքր լինել և կրակային արագ ու բազմակողմանի աջակ­ցու­թյան կարիք կունենան: Այս տարբերակը նաև ժամանակակից օդային պայքարի հիմ­քում է. ապագա պատերազմներում առաջին էշելոնում կպայքարեն մարտա­կան ԱԹՍ-ները, իսկ հետևից դրանց կղեկավարեն և մարտի մեջ կմտնեն կործա­նիչ­ները: Սա բնորոշ է նաև ցանցակենտրոն և հարթակակենտրոն պատերազմնե­րին:

Այստեղ գլխավորը կրակային հնարավորության հարցն է, որը տեղափոխ­վում է այլ հարթություն: Զրահատեխնիկան ևս շեշտադրումը պետք է անի առաջի­նը տեսնելու, հնարավորինս մեծ տեսադաշտ ունենալու և շատ թիրախներ խոցելու վրա` այս ամենին գումարած նաև խուսանավումը, դիրքի և կրակի արագ փոփո­խու­թյունները, այսինքն` տիպիկ օդային մարտի սկզբունքների տեղափոխումը զրա­համեքենաների ու տանկերի կիրառության, մարտավարության վրա:  Տան­կե­րի պաշտպանության հարցը արդեն վաղուց փորձում են լուծել նույն օդային հար­ձակ­ման և պաշտպանության հակազդեցության մոդելով: Մեքենաների վրա տեղա­դրում են փոքրիկ զենիթային համակարգեր, որոնք կխոցեն մոտեցող արկերին ու հրթիռներին: Այս հարցում կրկին առաջատարը իսրայելական բանակն է, որը ոչ միայն ունի առաջին սերիական տանկեր նման պաշտպանությամբ, այլև դրանք մար­տական իրավիճակում կիրառել է^[7]: Թե որքան արդյունավետ կլինեն դրանք, ցույց կտա ժամանակը^[8], սակայն դա նույն օդային մոդելի տեղափոխությունն է տան­կերի վրա: Նոր տանկերը կլինեն մոդուլյար: Դրանք կարող են թեթևացվել, դառ­­նալ հիբրիդային, առանց անձնակազմի, ստանալ նոր սկզբունքով աշխատող սպառազինություն, սակայն դրանց` օդային գերակայության կանոններին են­թարկ­վելը այլևս անդառնալի է և իրենց միակ փրկությունը:

Հարցն այն է, որ և՛ սկզբունքները, և՛ լուծման տեխնոլոգիաները այսօր գալիս են օդային գերակայությունից: Այսինքն` օդային բաղադրիչը վերջնականապես իրեն է ենթարկում նաև ՑԶ-ի «հածանավերը» ևս:

Սա լրացուցիչ կերպով ապացուցում է այն տեսակետը, որ օդային գերա­կա­յությունը տարածվում է բոլոր ոլորտների վրա: Ծովուժում դա վաղուց է եղել, հրե­տանին ևս արդեն ենթարկված է օդային գերակայությանը, լավագույն հրետանային միջոցները ՕՀՄ-ներ են, այժմ ժամանակը ցա­մա­քային մյուս զինտեխնիկայինն է: Ցանցահարթակակենտրոն պատերազմը օդային ղե­կավարման հիմքով է, և այն իրեն է ենթարկեցնում այլ զորատեսակների զար­գաց­ման փիլիսոփայությունը:

^[1] R. P. Hunnicutt. Abrams: A History of the American Main Battle Tank Vol.2. — Novato, CA, 1990. p. 306.

^[2] Ю. Фесенко, В. Бабкин, Критерии поражения: из опыта прошлых воин (критический анализ статьи в журнале «Арми») ЗВО 6/1991, стр. 13-15.

^[3] New Army tank could mean changes for M1A1 fleet. Sep. 27, 2009. http://www.marinecorpstimes.com; P. Ewing. The tank at the end of history. April 21, 2011. http://www.dodbuzz.com

^[4] «Армата» կոչված նախագիծը դեռ սաղմնային է, սակայն արդեն իր տեսքով ու հայտարարված տվյալներով մի եզրակացության տեղիք է տվել: Ռուսական մեքենան, որն արդեն ցուցադրվել է փորձնական օրինակների մակարդակով, ընդհանուր առմամբ արևմտյան մեքենաների նման կառուցվածք ունի, հետևաբար դրանց նման էլ ծանր է ու թանկ: Սակայն այն արդեն մեր ներկայացրած հայեցակարգի տրամաբանությամբ է ստեղծվում` լավ տեսադաշտ, ընդհուպ մինչև սեփական ՌՏԿ, լավ շարժու­նակություն և այլն, որոնք այն ենթարկեցնում են օդային գերակայությանը կամ տանում ինքնա­սպա­նության:

^[5] Oleg Granovsky, The Merkava MBT series. http://www.waronline.org/en/IDF/arms/merkava.htm

^[6] «Техника и вооружение» №8, 2009г., стр. 25; «Военный парад» №3, май-июнь, 2006г, стр. 28-29; «Военный парад» № 2 (98), март ” апрель, 2010.

^[7] David de Bruijn. Israel’s Iron Dome, Tank Edition: The “Trophy” System. http://nationalinterest.org/feature/israels-iron-dome-tank-edition-the-trophy-atgm-system-10974?page=2. July 30, 2014; Anti-tank missile defense system makes debut. Published by Globes [online], Israel business news ” www.globes-online.com ” on July 20, 2014. http://www.globes.co.il/en/article-debut-for-anti-tank-missile-defense-system-1000956678

^[8] Մենք համոզված ենք որ մասնակի օրինակների պարագայում դա արդյունավետ կարող է լինել, սակայն լայնածավալ մարտական գործողությունների ժամանակ` ոչ: